شبکه‌های اجتماعی در سراسر جهان نقش کلیدی در ارتباطات، اطلاع‌رسانی و کسبوکارهای آنلاین ایفا می‌کنند. در این میان، اینستاگرام (Instagram) در ایران به‌عنوان پرکاربردترین و محبوبترین پلتفرم شناخته شده است. این در حالی است که در بسیاری از کشورهای دیگر، فیس‌بوک (Facebook) همچنان پرمخاطب‌ترین شبکه اجتماعی محسوب می‌شود. بررسی دلایل این محبوبیت ویژه در ایران و تأثیرات آن بر سبک زندگی، تجارت و سیاست‌گذاری‌های رسانه‌ای، موضوعی است که در این مقاله به آن پرداخته خواهد شد.
اینستاگرام در برابر فیس‌بوک؛ چرا کاربران ایرانی متفاوت هستند؟
در سطح جهانی، فیس‌بوک همچنان رتبه نخست را در میان شبکه‌های اجتماعی دارد و در بسیاری از کشورهای آسیایی نیز کاربران این پلتفرم را به دیگر شبکه‌های اجتماعی ترجیح می‌دهند. بااین‌حال، ایران تنها کشوری است که اینستاگرام در آن محبوبترین شبکه اجتماعی است. بر اساس داده‌های منتشرشده، حدود ۷۵.۹۴٪ از کاربران ایرانی از اینستاگرام استفاده می‌کنند، درحالی‌که فیس‌بوک در ایران تنها کمتر از ۵٪ کاربران را جذب کرده است.
این تفاوت می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد. یکی از مهمترین آن‌ها، فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی دیگر از جمله فیس‌بوک، یوتیوب (YouTube) و ایکس (توییتر سابق – X) است. درحالی‌که اینستاگرام تا سال ۱۴۰۱ بدون محدودیت در دسترس بود، سایر پلتفرم‌ها برای کاربران ایرانی تنها از طریق فیلترشکن‌ها قابل‌استفاده بودند که همین موضوع باعث کاهش میزان استفاده از آن‌ها شد.
نقش فیلترینگ در افزایش محبوبیت اینستاگرام
اینستاگرام در ایران تا ۱۰ دی ماه ۱۳۹۶ بدون محدودیت فعال بود و پس از یک دوره چهارروزه فیلترینگ، مجدداً باز شد. در سال‌های پس از آن، به‌ویژه در دوران همه‌گیری کرونا، بسیاری از کسبوکارهای ایرانی به این پلتفرم وابسته شدند. بااین‌حال، در سال ۱۴۰۱ و هم‌زمان با برخی تحولات داخلی، اینستاگرام بار دیگر فیلتر شد.
بسیاری از صاحبان کسبوکارهای اینترنتی انتظار داشتند که این محدودیت موقتی باشد، اما تا امروز این شبکه اجتماعی همچنان فیلتر است. بررسی تجربه سایر کشورها نشان می‌دهد که ایران تنها کشوری نیست که اینستاگرام را محدود کرده است؛ کشورهایی مانند چین، روسیه و هنگ‌کنگ نیز به دلایل امنیتی و سیاسی، محدودیت‌هایی برای این پلتفرم اعمال کرده‌اند.
قابلیت‌های اینستاگرام که کاربران ایرانی را جذب کرده است
یکی از مهمترین دلایلی که باعث شده اینستاگرام در ایران محبوب‌تر از سایر شبکه‌های اجتماعی باشد، سادگی دسترسی و کاربری آسان آن است. درحالی‌که فیس‌بوک بیشتر بر ارتباطات متنی و گروه‌های اجتماعی متمرکز است، اینستاگرام با تمرکز بر محتوای تصویری و ویدئویی، تجربه‌ای جذاب‌تر را برای کاربران فراهم می‌کند. برخی از ویژگی‌های کلیدی اینستاگرام که آن را در ایران موفق کرده‌اند، عبارت‌اند از:
- امکانات بصری جذاب: فیلترهای متنوع عکس، امکان ویرایش تصاویر و ویدئوها
- لایو (Live) و استوری (Story): که کاربران می‌توانند بدون نیاز به تولید محتوای پیچیده، به‌صورت روزانه فعالیت‌های خود را با دیگران به اشتراک بگذارند
- IGTV و ویدئوهای طولانی: این ویژگی که در سال ۲۰۱۸ معرفی شد، مشکل محدودیت‌های ویدئویی را تا حد زیادی برطرف کرد
- رابط کاربری ساده: امکان استفاده از این پلتفرم برای تمامی سنین و اقشار اجتماعی
اینستاگرام، بستری برای اطلاع‌رسانی و جریان‌سازی رسانه‌ای
در سال‌های اخیر، اینستاگرام به یکی از مهمترین رسانه‌های خبری و اطلاع‌رسانی در ایران تبدیل شده است. صفحات خبری پربازدیدی مانند بی‌بی‌سی فارسی (BBC Persian) با بیش از ۲۱ میلیون دنبال‌کننده، نشان داده‌اند که اینستاگرام به پلتفرمی برای انتشار اخبار و تحلیل‌های اجتماعی و سیاسی تبدیل شده است.
درحالی‌که پلتفرم‌هایی مانند ایکس (توییتر سابق) در برخی نقاط جهان به‌عنوان ابزار اصلی اطلاع‌رسانی سیاسی مورد استفاده قرار می‌گیرند، اینستاگرام به دلیل تصویری بودن و دسترسی آسان‌تر، محبوبیت بیشتری در میان کاربران ایرانی دارد.
تأثیر اینستاگرام بر کسبوکارهای ایرانی
یکی از جنبه‌های مهم رشد اینستاگرام در ایران، نقش آن در تجارت الکترونیکی و کسبوکارهای کوچک و متوسط است. بر اساس آمارهای رسمی، در سال ۱۴۰۰ بیش از ۹ میلیون نفر در ایران از اینستاگرام برای کسب درآمد استفاده کرده‌اند که معادل یک میلیون و ۷۰۰ هزار کسبوکار اینترنتی است.
این مشاغل به ۱۲ گروه اصلی تقسیم می‌شوند که مهمترین آن‌ها عبارت‌اند از:
- پوشاک (۳۰٪ از مشاغل فعال در اینستاگرام)
- لوازم آرایشی و بهداشتی (۲۰٪ از مشاغل)
- مشاوره و خدمات (۱۰٪ از مشاغل)
بسیاری از این کسب‌وکارها فاقد فروشگاه فیزیکی هستند و بدون حضور در اینستاگرام، فرصتی برای کسب درآمد ندارند. این مسئله، اهمیت این پلتفرم را در رونق اقتصادی مشاغل کوچک دوچندان کرده است.
نقش اینفلوئنسرها و سلبریتی‌ها در رشد اینستاگرام ایران
یکی دیگر از دلایل محبوبیت اینستاگرام در ایران، حضور گسترده اینفلوئنسرها و سلبریتی‌ها در این پلتفرم است. بسیاری از افراد مشهور از جمله بازیگران، ورزشکاران و شخصیت‌های دانشگاهی از اینستاگرام برای برقراری ارتباط مستقیم با مخاطبان خود استفاده می‌کنند.
این امر نه‌تنها باعث تعامل بیشتر کاربران با این پلتفرم شده، بلکه زمینه‌ساز تبلیغات گسترده و کسب درآمدهای نجومی برای اینفلوئنسرها شده است. برای مثال، برخی از اینفلوئنسرهای ایرانی با ۱۰ میلیون دنبال‌کننده، برای سه استوری تبلیغاتی، تا ۳۵ میلیون تومان دریافت می‌کنند.
چالش‌های اینستاگرام در ایران
علی‌رغم محبوبیت گسترده، اینستاگرام در ایران با چالش‌هایی نیز روبه‌رو است. برخی از این چالش‌ها عبارت‌اند از:
- فیلترینگ و محدودیت‌های دسترسی: که باعث کاهش کاربران فعال شده است
- سیاست‌های سانسور محتوا: اینستاگرام به‌طور مداوم صفحات مرتبط با شخصیت‌های سیاسی ایرانی را مسدود می‌کند
- تأثیرات منفی روانی و اجتماعی: مانند اعتیاد دیجیتال و ایجاد زندگی‌های غیرواقعی و پر زرق‌وبرق
نتیجه‌گیری
اینستاگرام در ایران به دلایل مختلف از جمله دسترسی آسان، قابلیت‌های بصری جذاب، استفاده تجاری گسترده و حضور سلبریتی‌ها، محبوبترین شبکه اجتماعی شده است. بااین‌حال، چالش‌های فیلترینگ و محدودیت‌های دسترسی، سیاست‌های سانسور محتوا و اثرات روانی و اجتماعی از جمله مسائلی هستند که ممکن است در آینده بر میزان استفاده از این پلتفرم تأثیر بگذارند.
